Jonas Dahlberg, Memory Wound

W 2013 roku norweski rząd ogłosił konkurs na upamiętnienie ofiar ataków na wyspie Utøya i w Oslo. Oba zamachy zostały dokonane dwa lata wcześniej przez prawicowego ekstremistę. Jak wynika ze słów zamachowcy, wydarzenia 22 lipca miały na celu rozpropagowanie jego manifestu, w którym wyłożył swoją ultraprawicową ideologię, a motywy jego zbrodni były nacechowane politycznie. Podczas swojego procesu powiedział: „Przeprowadziłem najbardziej wyrafinowany i spektakularny atak polityczny w Europie po drugiej wojnie światowej. Zrobiłbym to znowu”.

Z rąk terrorysty zginęło 77 osób – 8 w zamachu samochodu-pułapki pod siedzibą premiera Norwegii oraz 69 uczestniczek i uczestników obozu młodzieżówki Partii Pracy na wyspie Utøya. Rannych zostało ponad 300 osób. Zgodnie z norweskim prawem, w 2012 roku ekstremista został skazany na najwyższą możliwą karę – 21 lat więzienia.

Przed uczestnikami konkursu postawiono ambitne zadanie – organizatorzy zaplanowali trzy realizacje: jedną na wyspie Utøya oraz dwie w Oslo, przy czym jedna miała mieć charakter tymczasowy. Dodatkowym wyzwaniem dla projektantek i projektantów były nieokrzepłe jeszcze emocje po zbrodni terrorysty. Do rozstrzygnięcia konkursu powołano jury, składające się m.in. z rodzin ofiar oraz przedstawicieli Partii Pracy, które miało zdecydować o kształcie i charakterze upamiętnienia. Nad całością prac czuwało KORO – norweska organizacja rządowa zajmująca się realizacjami architektonicznymi oraz sztuką w miejscach publicznych, które w tym kraju traktuje się jako wspólne dobro narodowe.

Wśród nadesłanych propozycji wytypowano osiem projektów. Wśród ich autorów znalazły się takie sławy jak laureat prestiżowej Nagrody Turnera, Jeremy Deller oraz słynne biura architektoniczne, znane z nieszablonowych upamiętnień: Paul Murdoch Architects (autorzy The Flight 93 National Memorial w Pensylwanii) oraz Goksøyr & Martens/Snøhetta (odpowiedzialni za National September 11 Memorial Museum Pavilion w Nowym Jorku). Jednak największą uwagę przykuł projekt Memory Wound autorstwa szwedzkiego artysty Jonasa Dahlberga, żywo zainteresowanego psychologicznym aspektem oddziaływania architektury. Dahlberg zaproponował niezwykle radykalne posunięcie – postanowił przeciąć półwysep Sørbråten, z którego rozpościera się widok na Utøyę. Według planów, w krajobrazie miałaby pojawić się tytułowa blizna – w skalistej strukturze cypla miała zostać utworzona wyrwa szeroka na 3,5 metra. Na skalistych ścianach miały zostać wyryte nazwiska osób, które zginęły w masakrze. W ten sposób odcięta część półwyspu zaczęłaby funkcjonować jako symboliczny gest odcięcia się od tragicznych wydarzeń – tak, aby umożliwić dalsze funkcjonowanie Utøyi jako miejsca spotkań i sympozjów Partii Pracy. Natomiast część projektu Dahlberga dotycząca upamiętnienia w Oslo, zakładała wykorzystanie skały wyciętej z wyspy. Miała ona zostać pocięta na płyty, które zostałyby przetransportowane na plac przed norweskim parlamentem i wkomponowane w przestrzeń pobliskiego parku Projekt upamiętnienia w Oslo, Jonas Dahlberg, 2013-2014, https://www.jonasdahlberg.com/22-july-memorial-oslo.html↩︎.

Spektakularny projekt Dahlberga, zakładający kosztowną ingerencję w strukturę półwyspu, został w 2014 roku przyjęty niemal jednogłośnie do realizacji. Jednak po interwencji okolicznych mieszkańców został anulowany: Memory Wound okazało się propozycją zbyt śmiałą, zbyt intensywnie oddziaływującą na traumę po masakrze. Część oponentów radykalnego projektu powoływała się także na obawy geologów, którzy planowaną interwencję w półwysep nazwali „gwałtem zadanym naturze”. Obawiano się również napływu turystów chętnych zobaczyć niezwykły pomnik, w tym także – zwolenników ideologii terrorysty. Sama decyzja o odstąpieniu od projektu spotkała się z kontrowersjami.

Ostatecznie, jedną z realizacji, które upamiętniają masakrę na Utøyi jest projekt Lysingen (The Clearing) z 2015 roku, autorstwa biura 3RW Architects. Jest to skromny, stalowy pierścień ustawiony w lesie na wyspie pośrodku jeziora Tyrifjorden, w którym wycięto nazwiska ofiar zamachu Projekt Lysingen, 3RW Architects, 2015, https://3rw.no/work/the-clearing-memorial-at-utoya/↩︎.

W 2018 na placu im. Johana Nygaardsvolda, w pobliżu miejsca, w którym zamachowiec zdetonował samochód-pułapkę, odsłonięto tablicę upamiętniającą wydarzenia 22 lipca. Jak podkreślają norweskie władze, jest to realizacja tymczasowa Norway unveils Utøya monument on day of remembrance, “The Local”, 23-07-208, https://www.thelocal.no/20180723/norway-unveils-utya-monument-on-day-of-remembrance↩︎.